Vergi Yapısı-Vergi Tasarımı

Vergi, kısaca devletin kamu harcamalarını finanse etmek için zora dayanarak gerçek ve tüzel kişilerden topladığı karşılıksız paralar olarak tanımlananbilir.

Vergi yapısı ise, genellikle, vergi gelirlerinin dolaylı ve dolasız vergiler arasındaki dağılımını ifade eder. Vergi yapısı, vergi sisteminde vergi yükünün daha çok hangi kesim tarafından yüklenildiği ve vergi adaleti açısından öncü gösterge niteliğindedir. Öncü gösterge olduğunu vurgulayalım. Çünkü tek başına yeterli olmayıp, vergi sisteminin tasarımı ile de yakından ilgilidir vergi adeleti veya adaletsizliği.

Nedir Dolaylı-Dolaysız Vergi Ayrımı

Dolaylı vergiler, kişilerin alım gücüne bakmaksızın tüketim safhasında ortaya çıkan ama aslında ürün veya hizmetin içerisine gizlenmiş olan, bu nedenle “vergi ödendiği” duygusu tüketici tarafından hissedilmeyen vergilerdir.

Dolaylı vergiler, varlığı ve alınış biçimi itibariyle adaletsiz ve toplanması kolay vergilerdir. Çünkü ürün fiyatı içerisinde olan ve nihai tüketici tarafından ödenen bu vergiler özellikle marjinal tüketim eğilimi yüksek olan alt gelir gruplarında gelir dağılımını negatif anlamda bozucu etki yapmaktadırlar. Örneğin maaşı 3.000 TL olan bir öğretmen ile aylık geliri 40.000 TL olan bir işveren çocuğuna 1.000 liraya bir cep telefonu alsa ve bunun 500 lirası dolaylı vergilerden oluşsa (trt payı, ötv, kdv) öğretmen arkadaşımız o cep telefonu için 500 TL vergi ödemiş olacak ve bu toplam gelirinin yaklaşık %17’sine denk gelecek. Ancak aynı cep telefonunu çocuğuna alan ve 500 TL vergi ödeyen işverenin toplam gelirinde ise yaklaşık %0,01’in denk gelecek. İşte bu tabloda olduğu gibi aslında az kazanan yük bakımından daha çok vergi ödemiş olacak. Çünkü vergi yükü arttıkça kişilerin harcanabilir geliri azalmaktadır.

Her ne kadar dolaylı vergiler adaletsiz ise de dolaysız vergiler de şayet doğru “vergi tasarımı” yapılamazsa adaletsiz bir hale gelirler. Bugün dolaysız vergilerin içerisinde en bilinenlerinden biri gelir vergisidir. Ancak kendi içerisindeki dizayndan ya da vergi tasarımından kaynaklı olarak adaletsiz bir yapıya bürünmüştür. Çünkü bugün gelir vergisinde beyan edilen kazanç toplam gelir vergisinin yaklaşık %8-9’u kadardır, geri kalanı stopaj yani kaynakta kesinti yoluyla tahsil edilen gelir vergisidir. Bu durum da kendi vergi perspektifi içerisinde bir adaletsizlik doğurmaktadır.

Ayrıca vergilemede adaletin sağlanmasının, Türk Anayasasında bir amir hüküm olarak düzenlenecek kadar önemli bir ilke olduğu da unutulmamalıdır. Anayasamızın 73. maddesinde yer alan “vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacıdır” ifadesi, devlete bu anlamda vergi tasarımını yaparken yol göstermekte ve vergi dağılımının adil yapılması görevini yüklemektedir.

Türkiye’de Vergi Yapısı

Aşağıda Türkiye’de vergi yapısına ilişkin temel gösterge olan dolaylı-dolaysız vergi istatistiklerini veriyoruz. Rakamlar çok şey söylüyor.

Bir iki yıllık veriler yanaltıcı olabilir. Ama 2006-2018 gibi 13 yıllık dönemin ortalaması vergi gelirlerinin %66,7’sinin dolaylı vergilerden, %33,3’ünün ise dolaysız veya doğrudan vergilerlerden oluştuğunu gösteriyor. Oysa OECD ülkelerinde bu resim tam tersi. Her gelen Maliye Bakanı bu resmi düzeltmek için yapısal reform diye işe başlayıp, vergi adeletsizliğini derinleştirecek şekilde, kolay vergicilik olan dolaylı vergilere (ÖTV, KDV başta olmak üzere) yöneliyor.

Sonuçta vergiler az gelirli kesim üzerinde yoğunlaşıyor ve şiddetini hissettiriyor. Az kazanandan az, çok kazanandan çok alma şeklinde ifade edilebilecek “mali güce göre vergileme” ilkesi Anayasa’da yazılı bir metin olmaktan öteye gidemiyor.

Vergi bir yönü ile devletin vatandaşın mülkünün bir kısmına el atması. Bu nedenle vergide adalet önemli. “Adalet mülkün temelidir.” sözünün ete kemiğe bürünmesi açısından, adaletin başlaması gereken en önemli alanlardan birisi vergileme.

11.02.2019

Dr. Ozan BİNGÖL

Başkent Üniversitesi Öğr. Gör.