Kamu maliyesi son dönemde mali disiplinden tamamen kopmuştu. Seçim ekonomisiyle birlikte ipin ucu artık iyice kaçtı. Aşağıda, çok koyu bir şekilde uygulanan seçim ekonomisinin de etkisiyle seçim sonrasında Haziran ve Temmuz aylarında karşı karşıya kalacağımız yeni vergiler ve kamu hizmetlerini alırken karşı karşıya kalacağımız ilave maliyetlere ilişkin öngörülerimize yer vereceğiz.

2023 Bütçesinde Olmayan Pek Çok Kalem Bütçeye Yük Olarak Bindi.

2023 Merkezi Yönetim Bütçesinde yer almayan pek çok harcama kalemi bütçenin giderler tablosuna eklendi. EYT, sözleşmelilerin kadroya alınması, bütçe hazırlanırken öngörülenin üzerinde personel zammı yapılması, emekliye bayram ikramiyesindeki artış, en düşük emekli maaşı, deprem harcamaları, doğalgaz için bir kalemde bütçeye 40 milyar olarak eklenen yük, gördüğümüz ve göremediğimiz daha pek çok seçim harcaması… 2023 yılı bütçesine binen yeni yüklerden bazıları. Listede eksik kalan başlıkları siz tamamlayabilirsiniz.

Basit Havuz Probleminin Sonucu: Haziran Ayı ve Sonrasında Vergi Artışları ve Kemer Sıkma Kaçınılmaz.

Orta okul düzeyinde bir havuz problemi çözüyor olduğunuzu varsayın. Havuzu bütçe olarak düşünün. Vergi ve diğer gelirler ile borçlanma havuza su akıtan musluklar olsun. Harcamaları da havuzu boşaltan musluklar olarak hayal edin. Havuza su veren musluklardan akan su aynıyken, havuzun altına yeni musluklar konu ve mevcut musluklardan akan su miktarı artırılırsa ne olur? Havuz hızlı bir şekilde boşalır.

İşte 2023 yılı içinde karşı karşıya olduğumuz durum tam da budur. Bütçenin gelir kalemleri sabitken, gider kalemlerindeki hızlı artış ve yeni gider kalemlerinin bütçeye eklenmesi doğal olarak havuzu hızlı bir şekilde boşaltıyor ve bütçe açığı artıyor. Bu açık bir yere kadar ilave borç musluklarıyla doldurulabilir. Ama bir noktadan sonra borçlanma yetmez ve ilave vergiler gündeme gelir. Dün sonuna kadar açılan gereksiz harcama musluklarının yol açtığı tahribatı önlemek için bu kez halkın en ihtiyaç duyduğu harcama muslukları kısılmaya çalışılır. Böylece bir taraftan vergiler artırılırken diğer taraftan halka acı reçete ve kemer sıkma seçenekleri sunulur.

İlk Dört Aydaki Bütçe Açığı Rekor Seviyeye Ulaştı. Sadece dört ayda; 2022 yılının tümündeki bütçe açığının 2,75 katı bütçe açığı ortaya çıktı.

2023 yılında bütçede öngörülmeyen pek çok harcama kaleminin tam etkisi henüz Nisan 2023 bütçe verilerine yansımadı. Buna rağmen 15 Mayıs 2023 tarihinde açıklanan Ocak-Nisan 2023 dönemi Merkezi Yönetim Bütçe gerçekleşmelerine rağmen tarihi rekor seviyede bütçe açığıyla karşı karşıyayız.

Şekil 1: Merkezi Yönetim Bütçe Açıkları 2006-2023/Ocak-Nisan (Milyon TL)

Yukarıdaki grafikten de açıkça görüldüğü üzere 2023 yılının ilk dört ayı gerçekleşmelerine göre bütçe açığı 2022 yılının 2,75 katına ulaşmıştır. Dört aylık ortalama dolar kuruyla 20 milyar doları aşmıştır. Oysa ilk dört ayda 20 milyar doları aşan bütçe açığı geçen yılın ortalama döviz kuruyla 8,40 milyar dolardı. Bir önceki yıla göre dolar bazında bile 2,39 katlık bir artış söz konusudur.

Yılın ilk dört ayında tüm yıl için öngörülen 629 milyar 420 milyon liralık bütçe açığın %58’i tüketilmiştir. Seçim ekonomisi nedeniyle eklenecek yeni harcama kalemleri de dikkate alındığında yıl sonunda bütçe hedefinin çok üzerinde bir bütçe açığının ortaya çıkması muhtemeldir.

2023- Ocak Nisan Döneminin Geçen Yılın Aynı Dönemiyle Kıyası Bütçe Açığındaki Korkunç Artışı Daha Net Gösteriyor

Aşağıda 2022 ve 2023 yıllarının Ocak-Nisan Dönemi bütçe gerçekleşme rakamları yer almaktadır. Gelir ve gider kalemlerinde gelişmeler ile bütçe açığındaki artış astronomik artış göstermiştir.

Tablo 1: 2022 ve 2023 Yılları Ocak-Nisan Dönemi Bütçe Gerçekleşme Rakamları

2023 Ocak-Nisan Dönemi bütçe açığı rakamı geçen yılın aynı dönemine göre %1875,9 artmıştır. Bütçe giderleri bir önceki yılın ilk dört ayına göre %83,9 artarken gelirler %38,6 artmıştır. Yukarıda yer verdiğimiz havuz probleminin bütçemizdeki hali gibi.

Bu Kadar Büyük Açık Ek Bütçeyi Gündeme Getirir.

Yukarıda yer verdiğimiz 4 aylık bütçe açığı aynı hızla veya artarak devam ederse, geçen yıl olduğu gibi yeni bir bütçeye denk yeni bir bütçe yapılması kaçınılmaz olur.

Ekonomideki öngörüsüz yönetimin veya bütçeye bağlı kalmadan yapılan harcamalarla mali disiplinden uzaklaşmanın sonucu olarak artık bütçeler ancak altı aylık döneme yetiyor. Maliye literatüründeki, bütçe denkliği, bütçede samimiyet, doğruluk, mali disiplin, öngörülebilirlik gibi kavramların değersizleştiği bir ortam söz konusudur.

Bütçe Açığını Kapatmada Muhtemel Senaryolar Neler?

Kamunun elinde bütçe açığını kapatmak için genelde dört seçenek vardır (Eğilmez):

(1) Bütçe gelirlerini artırmak. Bu amaçla hükümet yeni vergiler koyarak ya da vergi oranlarını artırarak bütçe gelirlerini artırmak suretiyle bütçe açığını kapatmaya çalışır.

(2) Bütçe giderlerini düşürmek. Hükümet, mesela bazı yatırımları erteleyerek ya da eleman azaltmaya giderek bütçe giderlerini düşürerek bütçe açığını kapatmaya çalışır. Bu kapsamda “Obez Devlet”ten uzaklaşılması, verimsiz, hantal yapıdan kurtulunması ve israf ve savurganlıkla mücadele edilmesi önem kazanır.

(3) Para basmak. Bu seçeneğin kullanılabilmesi için Merkez Bankası’nın bağımsız olmaması veya bağımsızlığının askıya alınması ve Hazinenin Merkez Bankasından borçlanmasının yasaklanmamış olması gerekir. Mevcut ortamda Merkez Bankasının bağımsızlığı artık tartışılmıyor bile. Bankamatikten çektiğini 200 TL’lik gıcır gıcır banknotlar bu seçenek konusunda size fikir veriyordur herhalde.

(4) Borçlanmaya başvurmak. Hazine, borçlanmaya giderek bütçe açığını bu yolla karşılayabilir.

Tabi bu seçeneklerin çoğu birkaçı bir arada kullanılır. Örneğin, bir yandan vergi gelirleri artırılmaya çalışılırken diğer yandan giderler azaltılmaya veya daha fazla borçlanmaya gidilebilir.

Seçim Sonrasında “Acı Reçete”ye Hazır Olun!

Özellikle vergileri artırmak ve harcamaları kısmak şeklindeki tedbirlerin bir arada uygulanması siyasi iktidarlar için ciddi oy kaybı anlamına gelir. Bu tür acı reçete içeren tedbirler uzun seçimsiz dönemlerde uygulamaya konulabilir. Milletvekili seçimleri bitti. Cumhurbaşkanı da 28 Mayısta belli olacak. İşte bu nedenle başta yeni vergiler veya var olanların artırılması ile kamu harcamalarında kısıntı şeklindeki “acı reçete” önlemlerine hazır olmak gerekiyor.

Tek umut, bir yıl içinde yerel seçim nedeniyle acı reçetenin dozunun biraz düşük tutulup tutulmayacağıdır. Bu kapsamda, yerel seçime kadar para hacmindeki artışla cebimizden enflasyon vergisi yoluyla para alınması söz konusu olabilir. Ama sonrasında reçetelerin en acısıyla karşı karşıya kalmak kaçınılmazdır.

Vergi Artışları ve Yeni Vergi Kalemleri

Bunun içindir ki, Maliye idaresinin başvuracağı yeni vergi kalemlerinin, zaten vergi adaletini bozan, dolaylı vergiler alanında olması muhtemel. Bu nedenle mali açıdan anestezik olan ve vatandaşta vergi ödeme psikolojisi yaratmayan yeni vergiler kısmı artık daha cazip olmaktadır. Bu nedenle özellikle ÖTV Kanununun IV sayılı listesine eklenebilecek olan bazı ürün grupları bulunmaktadır.

Bu kapsamda önümüzdeki dönemde;

• İletişim üzerinden alınan Özel İletişim Vergisi oranlarında artış,
• Alkollü içecekler üzerindeki ÖTV kalemlerinde vergi artışları,
• Taşıtlar üzerindeki ÖTV oranlarının artırılması,
• Ayrıca yurtdışından yolcu beraberinde getirilen telefonlardaki harç tutarının önemli düzeyde artırılması,
• Pek çok harç kaleminde artış yapılması,
• Damga vergisi oran ve maktu tutarlarında artış,
• BSMV oran veya kapsamında bazı artışlar,
• Bir defaya mahsus Ek Motorlu Taşıtlar Vergisi,
• Bir defaya mahsus Ek Gayrimenkul Vergisi,
• Ekonomik düzelme emareleri ile birlikte 1994 yılında 5 Nisan Paketinde yer alan türden:
  • Ekonomik denge vergisi,
  • Net Aktif vergisi ve benzeri vergilerin tek seferlik olarak hayata geçirilmesi.
• Trafik cezalarının daha yoğun uygulanması,
• Vergi denetimlerinin ve vergi incelemelerinin artırılması (özellikle matrah/vergi artırımı yapmayanlar için)
• Kurumlar vergisi oranının birkaç puan artırılması
• …

gibi vergisel tedbirler bizi bekliyor olacak.

Acı Reçetenin İkinci Bölümü: Kamu Harcamalarının Azaltılması Tedbirleri

Bu arada bütçe açığı ile birlikte bozulan mali disiplini sağlamak için vergi kalemleri yanında kamu harcamaları alanında da acı reçetelerin de gündeme geleceğini unutmamak gerekir. Bu alanda muhtemel tartışma konularına sadece başlık bazında dikkat çekmekle iktifa edeceğim:

• Emekli ikramiyelerinin taksitle ödenmesi,
• EYT işlemlerinin biraz ağırdan alınması,
• İşsizlik fonunun daha yoğun kullanımı,
• Dar gelirlinin mutfak enflasyonunun düşük gösterilmesi suretiyle memur maaş artışlarının reel olarak kırpılması,
• Kamuya personel alımında düşüş,
• İşsizlik ödemelerinde gecikmeler,
• Çalışanların zorunlu tasarrufta bulunmalarına yönelik düzenlemeler,
• Sağlık başta olmak üzere, kamusal hizmetlerin alımında vatandaştan daha fazla katılım bedeli talep edilmesi,
• Kalan son kamu lojmanlarının satışı,
• Lojman kiralarının artırılması,
• Milli emlağın envanterinde kalan son kupon arsaların haraç mezat satışı,
• Memurların servis imkanlarında daralma,
• Memurlara yemek yardımı tutarında kısıntı,
• …

Kamu Harcamalarında Acı İlacın Herkese Yansıması İçin Öneriler

Yukarıda sıraladığımız acı reçete ve ilaçlar daha çok ve yine alt gelir gruplarını ilgilendiriyor. Bizim önerimiz ise, acı reçetenin yukarıdan aşağı doğru azalarak uygulanması. Bu kapsamda bazı önerilerimiz:

• Halkın parası ile taşıt saltanatına son verilsin,
• Kamuya sınavsız girme kapısı haline gelen ve kamuda istihdamı haksız kullanımına yol açan istisni kadro ve atama uygulamalarına son verilsin,
• Kamudaki israfa el atılsın,
• Kamunun bina ve tefrişat hastalığı bitirilsin,
• Gereksiz kamu kurum ve kuruluşları ayıklansın,
• Turistik geziye dönüşen kamu görevlilerinin yurtdışı gezilerine son verilsin,
• KİT’lerdeki israf önlensin,
• Arpalıklara el atılsın,
• KİT yönetim ve denetim kurulu üye sayısı azaltılsın, bu görevleri yürütülen kamu görevlilerinin aldığı ücretler belli süre  askıya alınsın ve Hazineye aktarılsın,
• Gece kulübü gibi aydınlatılan, leon ışıklandırma yapılan kamu binalarına bir çeki düzen verilsin,
• Belediye konserlerine son verilsin,
• Kamu kaynaklarının yandaş medya, dernek ve vakıflara aktarılmasına son verilsin,
• Kamu ihale mevzuatının tarafsız ve en etkin şekilde işler hale getirilmesi sağlansın,
• TRT’ye aktarılan Bandrol Ücretleri ve Elektrikten alınan TRT payı gibi unsurların bir kısmı genel bütçeye aktarılsın, TRT tasarrufa gitsin, asli görevi olan kamu yayıncılığı ve doğru habercilik yapsın,
• Temsil ağırlama adı altında yapılan harcamalar mercek altına alınsın,
• Yıllık 10 milyar lira seviyesine ulaşan baskı ve cilt giderlerine son verilsin,
• Kullanmadığımız halde ödeme yaptığımız köprü geçiş ücretleri ve benzeri alanlarla ilgili olarak, yaşanan olağanüstü ekonomik durum nedeniyle, masaya oturulup  karşılıklı fedakarlık yapılması istenilsin,
• Özetle, Devleti OBEZ hale getiren, Devlet üzerinden birilerinin beslenmesi düzenine son verilsin.
• …

Halkı acı reçeteye ikna etmenin en etkili yolu acı ilacı önce yöneticilerin içmesidir. Afiyet olsun!

16.05.2023

Dr. Ozan BİNGÖL

Vergi Uzmanı