Dr. Ozan BİNGÖL

Vergi Uzmanı

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Başkanı Şahap Kavcıoğlu 23 Nisan 2021 tarihinde TRT Haber, CNN Türk, A Haber, A Para ortak yayınında gündeme ilişkin soruları yanıtladı, değerlendirmelerde bulundu. Söz konusu yayınla ilgili kamuoyunda pek çok konu tartışma konusu oldu. Ancak uzmanlık alanımız itibariyle benim ilgimi çeken konulardan birisi de Merkez Bankasının kar etmesi ile ilgili olarak Sayın Kavcıoğlunun aşağıdaki açıklamaları oldu:

“2011’e kadar ağırlıklı alım ihalelerinin olduğunu anımsatan Kavcıoğlu, alınan dövizlerin 2020’de daha yüksek kurla piyasaya verildiğini, Merkez Bankası’nın burada kar ettiğini, döviz karşılığı TL’nin piyasadan çekildiğini, şu an o TL’yi de piyasayı fonlamak için sattıklarını, oradan da faiz geliri geldiğini, oradan da kar edildiğini anlattı.” (Anadolu Ajansı, 23,04.2021).

Bir Merkez Bankası Başkanının, bankanın kar elde etmesi ile övünmesini garipsemiş ve bu kapsamdaki görüş ve düşüncelerimizi “Merkez Bankası ve Dansöz” isimli yazımızda ifade etmiş idik. Yazımızın sonunda ise; “Merkez Bankasının vergi rekortmeni olarak bütçeye katkı yapması en son beklenen bir durumdur. Merkez Bankası fiyat istikrarı politikasında başarı sağlayarak, öngörülebilirlik, yatırım ortamı, düşük faiz, düşük enflasyon ile ekonomiye son 10 yılda ödediği 33,4 milyar TL’nin belki de onlarca katı reel etki oluşturabilirdi.” ifadelerine yer vermiş idik.

Zaten Merkez Bankasının kendi yayınlarında da yer verilen şu ifadeler de Merkez Bankası Başkanının “kâr” elde ettik diye övünmemesi gerektiği yönünde bizi teyit eder nitelikte: “

“Merkez Bankası anonim şirket olarak kurulmuş ve örgütlenmiş olmakla birlikte, kâr etmek gibi bir amacı bulunmamaktadır. Merkez Bankasının sermayesi de diğer anonim şirketlerinkinden farklı biçimde sadece sembolik bir nitelik ve anlam taşımaktadır. Sermaye büyüklüğü, hisse miktarları ve kâr payı ödemeleri sadece simgesel değerlerle sınırlı kalmaktadır.”

Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de Merkez Bankası temel olarak para ve kur politikalarını düzenlemek ve banknot
dolaşımını sağlamaktan sorumludur. Diğer bankalardan farklı olan merkez bankaları, faaliyetleri ile her bir bireyin
günlük hayatını yakından etkiler. 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunun 4. maddesine göre “Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır.”

Merkez Bankasının yukarıdaki fonksiyonunun en doğru ve etkin bir şekilde yerine getirmesi gerektiği görüşünü savunuyorum. Merkez Bankasının “kârlılığının” öne çıkarılacak, övünülecek bir durum olmadığını düşünüyorum. Başkan Kavcıoğlu’nun Merkez Bankasının kârlılığını öne çıkarması üzerine, ben de o zaman son dönem Merkez Bankası kârlılık rakamları nasıl gelişmiş diye sorgulamadan edemedim.

Merkez Bankasının son beş yıldaki kârlılık rakamlarını analiz ettim. Önceki yıllardaki trende bakarak garip bir şekilde Merkez Bankasının kâr performansının olağanüstü kalemlerdeki gelişmeler ile 2020 yılında nasıl bozulduğunu gördüm. Normal şartlarda 2020 yılında ilan edilenin iki katı ve tarihi kârlılık rakamına ulaşabilecek olan Merkez Bankasının hangi kalemlerle bunu sağlayamadığını gördüm ve sizlerle paylaşmak istedim.

Son Beş Yılda Merkez Bankasının Kârlılığı Nasıl Gelişti?

Merkez Bankasının son beş yılına ilişkin kâr/zarar tablolarında yer alan rakamları özet olarak aşağıda sunuyorum.

Tablo: TCMB Kâr/Zarar Tabloları Özetleri (2016-2020)

Yukarıdaki tabloda öne çıkan hususlara dikkat çekelim:

• Net faiz gelirleri istisnasız her yıl artmış. 2020 yılı net faiz gelir artışı bir önceki yıla göre %103,1 olmuştur.
• Net Komisyon ve hizmet gelirleri de istisnasız her yıl artış göstermiştir. 2020 yılı net komisyon ve hizmet geliri 2019 yılına göre %447.5 oranında artış göstermiştir.
• Net faiz dışı gelir ise önceki yıllardaki performansın çok gerisinde kalmış 2018 yılında 48.4 TL, 2019 yılında 36 milyar TL olarak gerçekleşmiş olan net faiz dışı gelir 2020 yılında sadece 286 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.
• Net faiz geliri ve net komisyon ve hizmet gelirleri açısından bir önceki yıla göre 23 milyar daha fazla net gelir edilmesine rağmen vergi öncesi gelir bir önceki yıla göre %22,8 azalarak 43 milyar TL olmuştur.

Yukarıdaki Tabloda kritik rakamlar faiz dışı giderler kaleminin alt kalemlerindeki olağanüstü artışlardır. Aşağıda 2019 yılına göre faiz dışı gider kalemlerinde değişimi sunuyorum. Aşağıdaki rakamlarda faiz dışı giderler 2019 yılında 36,5 milyar TL iken, 2020 yılında 141,9 Milyar TL olmuştur. Bu artışta en önemli pay “Yabancı para ve altın alım satım zararı” (39 Milyar TL) ve ayrıntısına TCMB kaynaklarından ulaşamadığımız 96,5 Milyar TL tutarındaki “Diğer” kalemidir. Bu kalemlerdeki muazzam artış, Merkez Bankasının Net Faiz Dışı Gelir/Gider rakamını 35-40 milyar TL’lerden 286 milyon TL’ye düşürmüştür.

Merkez Bankasının Net Faiz Dışı Gelir/Gider performansı önceki yıllara benzer şekilde gerçekleşse idi bugün Merkez Bankasının 2020 yılındaki 43 milyar liralık vergi öncesi kârından değil; 80 milyar TL civarındaki tarihi rekor “kârlılık” rakamlarından bahsediyor olacaktık. Bu ise Hazineye aktarılacak rakamı 40 milyar civarı artıracak idi.

O zaman bir vatandaş olarak, Merkez Bankasının kârlılık rakamı ile övünenlere sormak hakkımız:

• Net faiz dışı gelir/gider rakamını 35-40 milyarlardan 286 milyona indiren işlem ve faaliyetler nelerdir?
• Merkez Bankası, faiz dışı giderleri içinde yer alan “Yabancı para ve altın alım satım zararı” ile “Diğer” kalemlerindeki inanılmaz büyüklükteki artışları nasıl izah etmektedir?
• 96,5 milyarlık büyüklüğe sahip bir rakamın “Diğer” başlığı ile sunulması muhasebe ilkelerine, bağımsız denedim standartlarına ve Merkez Bankasının veri şeffaflığına uymakta mıdır? Merkez Bankası 96,5 milyarlık “Diğer” kaleminin ayrıntılarını açıklayacak mıdır?
• Normal trende göre 40 milyar lira civarında daha düşük kâr elde etmede bir sorumlu var ise, bunlar hesap verecek midir?

Sorma hakkımızı kullandık, cevap alabilir miyiz? Pek umutlu değilim. Ancak biz bize düşeni yapalım.

10.05.2021